ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕ ДАМУЫ

Жылдан-жылға дами түскен Қазақстан экономикасын жедел өсіп келе жатқан жас баланың бейнесінде елестетуге болады. Қазақстан экономикасының басты қорегі - инвестициялар. Қазақстан экономикасы қазіргі уақытта өзінің табиғи шикізаттық ресурстарын толық көлемінде ашып, оны тиімді жағдайда игеру үшін елімізге көптеген кәсіпорындардың жаңа түрлері, олардың өнімдерін сыртқа тасымалдайтын жаңа темір жолдар мен автокөлік жолдары, еліміздің жан-жақты кемелдене дамуы үшін жаңа технологияларға негізделген басқа да инфрақұрылымдар мен құрал-жабдықтар қажет етілуде. Жан басына шаққанда инвестиция тарту жөнінен біздің еліміз ТМД бойынша көш бастап келеді. Тәуелсіздік алғаннан бері елімізге 120 млрд. доллардан астам шетелдік тікелей инвестициялар құйылған. Осы қаржыға еліміздің шикізат саласында үлкен өзгерістер жүріп, осының нәтижесінде Қазақстан мұнай мен газ, астық, бірқатар түсті және қара металлургия өнімдерін экспорттау жөнінде әлемдегі алдыңғы қатарлы елдердің арасынан орын алған. Еліміздің экономика саласындағы басты құжаты болып есептелінетін 2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялдық-инновациялық даму бағдарламасы осы мақсатты жүзеге асыруға арналып отыр.

Аталған бағдарламаның аясында өткен жылдың өзінде 152 инвестициялық жобаның жүзеге асқан. Ал үстіміздегі жылдың бірінші жарты жылдығында ғана 75 жаңа жоба қатарға қосылды. Қазақстан Үкіметі елімізге шетелдік тікелей инвестициялар тарту мәселесіне, әсіресе, оны шикізаттық емес секторға тарту мәселесіне бірінші кезекте назар аударуда. Қазіргі күні инвестиция тартудың әдіс-тәсілдерін одан әрі жетілдіре түсу мақсатында бізге бәсекелес болатын елдердің елдердің тізімі жасалып, олардағы осы мәселенің жолға қойылуы зерттелінді. Мұндай бәсекелестер арасында бізбен көршілес Ресей, Грузия, Өзбекстан елдері бар. Өткен жылы ғана Қазақстанға 5 мыңға жуық шетелдік инвестор келіп, біздің жағдайымызбен танысса, биылғы жылдың 8 айының ішінде ғана олардың саны 10 мыңға жеткен.Солардың арасында Францияның, Оңтүстік Кореяның, Қытайдың ірі компанияларымен келіссөз жүргізілуде табысты нәтижелерге қол жеткізілді. Мұндай жұмыс Германия, Жапония және Таяу Шығыс елдеріндегі компанияларымен де қызу жолға түсті.2011 жылы әлемнің 12 тілінде ақпараттар мен мәліметтер беретін ұлттық инвестициялық веб-сайт іске қосылды. Бұл бизнеске қажетті барлық ақпараттар, соның ішінде, әрбір өңірдегі коммуналдық қызмет бағасына дейін берілген. Инвестициялық заңдылықты одан әрі жетілдіре түсу мақсатында арнайы экономикалық аймақтар туралы заң қабылданды. Сөйтіп, еліміздің шетелдік инвесторларға танымалдығы арта түсуде. Осындай жан-жақты, әртарапты жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде бүкіл әлемді дағдарыс меңдеп, тікелей шетелдік инвестициялардың ағымы екі еседей төмендеген 2010-2011 жылдардың өзінде Қазақстан шетелдік тікелей инвестициялардың рекордтық көлемін тартуға қол жеткізді. Мысалы, металлургия саласына келген шетелдік тікелей инвестициялар көлемі 12 пайызға, электр қуатын өндіру мен электронды құрал-жабдықтар өндісірінде 16 пайызға өсе түскен. Қазіргі күндері шетелдік тікелей инвестициялар үшін тартыс әлем елдерінің арасында барған сайын күшейіп келеді. Себебі, Еуропа елдеріндегі ахуалдың нашарлауына байланысты оның ауқымы төмендей түседі деген болжамдар бар. Кәсіпорынның меншікті инвестиция көздері ішінде акционерлік капиталдың орны ерекше. Оның есебінен техникалық қайта жарақтандыру, кәсіпорынды жетілдіру немесе қайта жаңғыртумен байланысты ірі жобалар өте тиімді қаржыландырылуы мүмкін. Дегенмен, бұл әдіс акцияларды эмиссиялау, оларды орналастыру және кәсіпорын қызметі бақылауда болуына байланысты едәуір қиындықтармен ұштасып жатыр.Сонымен қатар, қазақстандык заңнамаға сәйкес, лизингке алынған мүлік (меншік) лизинг алушының теңдестігіне енгізілмейді, ал теңдестіктен тыс есепте жалға алынған мүлік ретінде көрсетіледі. Бірақ, бұл мөлшер LAS - 17-де берілген және шетелдік мемлекеттердің едәуір бөлігі ұсынатын қаржылық лизинг келісімшарттарын есепке алудың халықаралық ережелеріне қайшы келетіндігін айта кеткен жөн. Бұл халықаралық мөлшерлер қаржы лизингі негізінде иемделген мүлікті меншік иесінің теңдестігінде емес (лизинг беруші, лизинттік компания), нақты пайдаланушы лизинг алушының теңдестігінде көрсетуді ұсынады. Мұндай тәжірибе мүлікті оны иеленушісінің теңдестігінде сақтау дәстүрін бұзады, бірақ лизинг алушы мүлікті иеленуіне байланысты барлық тәуекелдікті мойнына алуына байланысты, лизингке беруші мен лизингке алушы арасындағы экономикалық қатынастардың нақты мазмұнын ашып береді.Инвестиция көздері туралы келтірілген мәліметтерді салыстыра келе, инвестициялык жобаларды қаржыландыруды мемлекеттік бағдарламаларымен толығымен колдау таппаса және банктік несиелерінің қымбаттылығына байланысты меншікті инвестицияны қаржыландыру көздері ретінде бөлінбеген табыс, амортизациялық аударымдар мен акционерлік капитал айрықша мәнге ие болып отыр деген қорытынды жасауға болады.Акционерлік капиталды пайдалану шығындары оның үлесіне тиетін кәсіпорын пайдасының бөлігіне байланысты. Бұл жағдайда күтілетін пайда мөлшері ғана емес, оны кәсіпорын ішінде үлестіру саясаты да, яғни дивидендтік саясаттың да мыңызы зор. Демек, акционерлік капиталды пайдалану шығындары ұғымы оңтайлы дивидендтік саясатты ұстану мәселесіне әкеп тірейді. Ол мәселе, жалпы жағдайларда келесі түрде шешіледі. Жобалардың күтіліп отырған пайда мөлшері акционерлік капиталды пайдалану шығындарынан жоғары болып отырған жағдайда ғана кәсіпорынның пайдасы күрделі салымды жобаларын қаржыландыруға жұмсалады. Егер бұл шығындар күтілген табыс мөлшерінен асып түссе және таяу келешекте жаңа тиімділігі жоғары жобалар пайда болуы болжамдалмайтын болса, пайданы тек дивидендтерді төлеуге жұмсау керек. Егер акционерлік капиталды қолданудан келетін пайда қосымша капиталды игеру шығыннан жоғары болған жағдайда оны арттыру керек, яғни бұл бұрынғы акционерлердің табыс мөлшері нашарламаған жағдайда ғана қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, эмиссияға байланысты акциялар курсының өзгеру мүмкіндігін, салық жүйесінің ықпалын және басқа да факторларды ескеру қажет.Қысқа мерзімді карыздық капиталға келетін болсақ, негізінен мұндай қаржыландыру нұсқаларын пайдалануда кәсіпорын күрделі қаржы жұмсаудан түскен табыс есебінен осы қарыздарды өтеуге мүмкіндік туғанда ғана қолдануға тырысады. Бұл қаржыландыру негізінен меншікті қорлар мен ұзақ мерзімді карыз капиталы есебінен жүзеге асырылуы тиіс дегенді білдіреді. Кері жағдайда, несиелер бойынша төлемді кәсіпорын күрделі салымынан алынуға тиісті табысқа дейін төлеуге тиісті болады. Бірақ меншікті капиталдың аздығы мен ұзақ мерзімді инвестициялар нарығының дамымауына байланысты, нарықтық қатынастарға көшу жағдайында отандық кәсіпорындар бұл қағиданы әрдайым жүзеге асыра алмауы мүмкін. Сол себепті, тиімді болмаса да инвестициялық мақсаттарда қысқа мерзімді қаржыландыру көздері де пайдаланылуда.Сонымен қоса, басты назарды пайыздық мөлшерін кысқа мерзімді өзгеруі мен меншікті капиталды пайдалану шығындарына емес, ең алдымен ұзақ мерзімді қаржыландырумен байланысты шығындарға аударған жөн.

Инвестициялық саясат Стратегиясы келесі міндеттерді шешуді талап етеді:

1. Ішкі жинақтар әлеуетін жүзеге асыруға баса назар аудара отырып, экономиканың нақты секторын дамытуға инвестициялық ресурстарды тарту және бағыттау процесіндегі мемлекеттің ролін күшейту;

2. Инвесторлардан қарыз алушыларға қаржылық ағындардың ұйымдастырылған ауысуын қамтамасыз ететін экономиканың маңызды бөлігі ретінде қор нарығының қалыптасуы үшін жағдау жасау;

3. Нақты экономика саласындағы банктердің несиелік қызметін белсендендіру;

4. Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетел инвестицияларының ағынын ынталандыру және экономиканың басымды салаларына шетелдік және отандық инвесторларды тарту үшін жағымды жағдайлар жасау.

ҚР экономикасының нақты секторын дамытуға инвестициялық ресурстарды тарту және бағыттау процесіндегі мемлекеттің рөлін күшейту

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, экономиканың құрылымдық қайта құруы жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өндірістерді дамытуды ынталандыратын мақсатты бағытталған мемлекеттік ғылыми-техникалық, өнеркәсіптік және инвестициялық саясатты жүргізусіз мүмкін емес. Қазіргі жағдайларда Қазақстанда мемлекеттік инвестициялық саясаттың күшейтілуі қажет. Мемлекет экономика дамуының басты қозғалтқыш күші болуы қажет.

Мемлекеттік инвестициялық саясаты бірінші кезекте импорттық тауарларға бәсекелестік тудыруға және оларды ішкі нарықтан шығаруға қабілетті экспортқа шығаруға дайындықтың жоғары дәрежесіндегі өнімдерге бағытталған өндірістерді дамытуға және қолдауға бағытталуы қажет.

Белсенді мемлекеттік инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін инвестициялық бағдарламларды қолдаудың арнайы ұйымдастырушылық нысандарын құру қажет. Мемлекеттік инвестициялар жүйесін дұрыс құру үшін қызмет жасап келе жатқан Ұлттық қормен қатар даму бюджеті және дамудың мемлекеттік несиелік ұйымдары сынды мемлекеттік қаржылық институттарды дамыту қажет.

Мемлекеттік шығындар ағымдағы және күрделі болып бөлінуі қажет. Ол үшін республикалық бюджеттен жеке бөлім ретінде инвестициялық жобаларды несиелеу, инвестициялау және кепілдемелік қамтамасыз ету үшін арналған даму бюджеті бөлімін бөлу қажет.

Мемлекеттік инвестициялық саясатты жүзеге асыру қаржылық ресурстардың жеткіліктілігіне тәуелді болады, осы орайда бюджеттің инвестициялардың қажетті көлемін қамтамасыз ете алуы туралы мәселе туындайды.

Қалыптасқан жағдайда мемлекеттік инвестициялық саясатқа ашық емес әрі тиімсіз Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасынан (МИБ) бас тартып, бюджетті ағымдағы және даму бюджетін қалыптастырумен күрделі етіп бөлу қажеттігі туындап отыр.

Даму бюджетін құру және онда мемлекеттік инвестицияларды жүзеге асыру үшін барлық мүмкіндіктерді шоғырландыру мемлекеттік инвестициялаудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Даму бюджетінің қаражаттары жеңілдікті сыртқы қарыздар, инвестициялық мақсаттар үшін мемлекеттік бағалы қағаздар шығару жолымен ішкі қарыз алу, мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін табыстар, салықтық табыстардың бір бөлігі есебінен қалыптастыруға болады.

Инвестициялық ахуалды жақсарту үшін келесі шаралар қабылдануы қажет:

-заңнаманың даму дәрежесі мен тұрақтылығы, мемлекеттік саясаттың дұрыстығы инвестициялық ахуалдың қалыпты жағдайының кепілі болуы қажет;

-заңнаманың тиімді қолдану мәселесі шешілуі қажет. Қазақстандық іскерлік қауымдастықтың және Үкіметтің беделін көтеру үшін жергілікті және халықаралық соттардың шешімдерін орындауды, келісім-шарттарды ңнамаға шетелдік және ішкі инвесторлар үшін тең жағдайлар жасайтын өзгертулер енгізу қажет;

-инвестициялық сақтау мен күшіне енгізуді қамтамасыз ету қажет;

-қызмет туралы заңнаманы жетілдіру әлемдік стандарттарға жауап беретін нақты, ашық және бір мағыналы құқықтық нормалардың болуын қамтамасыз ету қажет;

-шетелдік капитал салымдары мен инвесторлар құқықтарын қорғау заңнамамен кепілдендірілуі қажет;

-тіркелген сауда белгілері мен патенттерді қорғау, пираттық өнімдердің заңсыз айналымымен күресу маңызды міндет болып табылады. Ол үшін авторлық құқықты қорғау саласында жұмыс жасайтын мамандардың біліктілік деңгейін арттыру қажет.

-қаржылық ақпараттың түсініктілігі, уақыттылығы, толықтығы және сенімділігі инвесторлар үшін өте маңызды болып саналады. Осы орайда бухгалтерлік және сатистикалық есептілік стандарттарын жетілдіру бойынша шараларды жалғастыру қажет. Кәсіпорынның меншікті инвестиция көздері ішінде акционерлік капиталдың орны ерекше. Оның есебінен техникалық қайта жарақтандыру, кәсіпорынды жетілдіру немесе қайта жаңғыртумен байланысты ірі жобалар өте тиімді қаржыландырылуы мүмкін. Дегенмен, бұл әдіс акцияларды эмиссиялау, оларды орналастыру және кәсіпорын қызметі бақылауда болуына байланысты едәуір қиындықтармен ұштасып жатыр. Сонымен қоса, басты назарды пайыздық мөлшерін кысқа мерзімді өзгеруі мен меншікті капиталды пайдалану шығындарына емес, ең алдымен ұзақ мерзімді қаржыландырумен байланысты шығындарға аударған жөн.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Н.Кадерова, А.А.Макенова, Ж.М.Әбуова. «Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу». [Алматы, 2011.]

2. Аньшин В.М. Инвестиционный анализ. [М.6 Дело, 2000.]

3. Бирман Г., Шмидт Экономический анализ инвестиционных проектов. [М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2010].

4. Бланк Н.А. Инвестиционный менеджмент.[Киев, 2009.]