ТАЊЛИЛ ВА БАЊОДИЊИИ ИЉРОИШИ НАЌШАИ АНДОЗЊО БА БУЖЕТИ ДАВЛАТЦ

Бо баробарии гузариш ба бозор ва эълон кардани истиылолияти Тожикистон моьияти танзими давлатии муносибатьои андозц зиёд гардид. Бо ьамин даражаи ноилшавї ба маысадьои рўзмарраи давлат ва афзолиятьо дар воситаьои андозї аз мутобиыатї ва бо ьам робита доштани фишангьои нархц, пулї, ыарзц ва бужетии охирини истифодабаранда ва дигар олотьои танзими давлатии љараёньои иытисодї аз ягонагї самти пурра ва маысадноке, ки дар сиёсати сармоягузории молиявию ыарзц, пулї – эмиссионц ыабул шудааст, вобаста аст.

Ьангоми дидабароии андозьо, ба фикри мо, пеш аз ьама, ба он асос кардан лозим аст, ки оньо барои ташаккулёбии даромадьои зарурї лозиманд, ки ижроиши вазифаьои ба зиммаи давлат гузошташударо таъмин мекунанд.

Маќсади дурнамои (планирование) дар макрозина— ин бањодии имконияти аз љињати иќтисодї асоснокгардидаи воридотњои андозї ба системаи буљетї бо назардошти њаљми банаќшагирифташудаи ќисми харољоти буљет, вобаста аз даромадњои ба наќшагирифта, ва инчунин бањодињии потентсиали андозњо ва пардохтњо ба системаи буљетї ба њисоб меравад.[1,с.6]

Зинаи банаќшагирї яке аз зинањои муњим ба њисоб меравад, ки бояд аз љињати илмї асоснок карда шуда, аз рўи маълумотњои дуруст ва сањењ тартиб дода шуда бошад. Аз њама вазифаи муњими дурнамои андоз дар таъмин намудани иљроиши он, яъне иљрошаванда будани он ба њисоб меравад. Бинобар њамин, тањлил ва дарки вазъияти њаќиќии иќтисод ва иљтимоиёт, самтњои рушди соњањои иќтисод дар шароити гузариш ба иќтисоди бозоргонї ањамияти калон дорад. Барои ин пурзур намудани дараљаи њамкории байни вазорати молия ва Кумитаи андоз, ташкил додани манъбаи ахборотии ягона ањамияти аввалиндараља дорад.

Принсипњои ташкилии низоми андоз њангоми ташкилёбї ањамияти калон доранд, зеро ки самаранокии низоми андоз аз бисёр љињат аз сифати ташкили кори маќомотњои ваколатдори андозї вобастаи калон доранд. Ба принсипњои ташкилии низоми андоз инњоро дохил мекунанд:[2,с.7]

- дар ќонунгузории андоз (Кодекси андоз) бо таври даќиќ ва пурра муайян намудани њаќќу њуќуќ ва ўњдадорињои иштирокчиёни муносибатњои андози (андозсупоранда, маќомотњои давлатии андозї, суди иќтисодї);

- муќаррар намудани масъулияти маъмурї ва љиноятї њам барои андозсупорандагон ва њам барои кормандон ва мансабдорони маќомотњои давлатии ваколатдори андоз;

- принсипи дастрас ва кушод будани ахборот оиди шарту шароитхњи андозбандї ва ивазшавии он барои андозсупоранда.

Боиси ќайд аст, ки принсипњои дар боло нишон додашуда барои ташаккул ва тараќќии низоми андоз ањамияти аввалиндараља доранд. Риояи принсипњои номбаршуда бояд вобаста аз шароитњои иќтисодиву ичтимої ва сиёсии тараќќиёти љамъият ба роњ монда шавад.

Жадвали 2.2.5 Жараёни инкишофи воридоти андозьо ба бужет (ьазор сомонц)

Дар соли 2006 ьажми умумии маблащьои воридшуда ба бужет 3143933 ь.сомонц мебошад, ки аз оньо 1567448,2 ь.с.–ро воридотьои андозц ташкил медиьанд, ё худ ин нишондод 58,8%-и ьажми умумии даромади бужет мебошад. Дар соли минбаъда, яъне соли 2007 ьажми умумии бужети давлат ба 3765728 ь. сомонц расид, ки аз ин даромадьои андозц 2288655 ь. сомонц мебошанд, ки зиёдтар аз 60%-ро нисбат ба бужети давлат ташкил медиьанд.

Дар соли 2008 ьажми умумии бужети давлат наздик 1,5 милярд боло гардид ва он 5231433 ь.сомониро ташкил дод. Агар афзоиши зиёди ыисми даромади бужет ба назар расад ьам аммо даромадьои андозц 3298231,5 ь. сомониро дар ин сол ташкил дод, ки он 63%- и даромади умумии бужет мебошад. Дар соли сипаригашта лоиьаи бужети давлатц ба ьажми 16% ижро нагардид ва он 5540991 ь. сомониро ташкил кард, ки дар он ба шароити б=ьрони молиявию иытисодї нигоь накарда саьми андозьо боз ьам зиёд гардида 65% зиёдтарро ташкил дод. Дар шароити иытисоди бозоргони саьми андозьо то рафт дар бужети давлат зиёд мегардад.

Жадвали1.3.2 Тартиби даромад ва харожотьои бужети давлатц (бо ьазор сомонц)

Омори солонаи Жумжурии Тожикистон 2009 Душанбе (нашри расмц). Ыонуни Жумьурии Тожикистон «Дар бораи бужети давлатц барои соли 2010».

Яке аз нишондоди самаранокц ин ьажми умумии бужети давлатц мебошад. Барои њамажониба донистан нишондодьои бужети давлатиро дар се соли наздик дида мебароем. Дар соли 2008 бужети давлат 5231433,5 ьазор сомонц бошад ин нишондод дар соли 2009 ба 5540991 ьазор сомонц мерасад. Афзоиши он бошад 6%-ро нисбат ба соли 2008 ташкил медиьад. Аммо дар бужети давлатц 2010 мувофиыи талаботи сиёсати фискалц дискретсионц, ки давлат дар мавридьои зарури бо маысади пешбурди истеьсолот истифода мебарад дар давраи бўьрони молиявию иытисодц Жумьурии Тожикистон низ ыисми даромади бужетро бо истифода аз пас намудани мизони андозьо кам карда, касри бужетро зиёд, харожотро нисбат ба даромад зиёд кардааст. Дар соли 2010 ьажми умумии бужети давлатц 6536799 сомонц дарназар дошта шуда аст. Ин нисбат ба ьажми умумии бужет дар соли 2009, 18% зиёд аст. Аз баски ьиссаи зиёди бужети давлатро андозьо ташкил медиьанд бинобар ин ьангоми аз тарафи Жумьурии Тожикистин дар шароити б=ьрони молиявию иытисодц, пас кардани андозьо ба воридоти андозьо низ таъсир мерасонад ва ьажми умумии бужети давлатц низ кам мешавад. Истифодаи сиёсати фискалии дуруст дар ин ваыт зарур аст, ки онро Жумьурии Тожикистон дар соли 2010 дуруст истифода кардааст. Зеро жумьуриамон бо паст кардани мизони андозьо (андоз аз фоида, андози аз арзиши иловашуда) ба корхонаьо шароит меоварад, то ки дар замони б=ьрони молиявию иытисодц муфлис нагарданд ва фаолият намоянд, аз як тараф, аз тарафи дигар сатьи бекорон зиёд намегардад, истеьсолот дастгирц меёбад, содироти мольои истеьсоли зиёд мегарданд ва иытисодиёт ба касодц намеояд.

Агар мо ба лоиьаи бужети давлатии соли 2010 нигарем, касри бужет аз сольои гузашта чанд маротиба афзуда як фоизи ММД-ро ташкил медиьад, ки он 245000 ьазор сомонц мебошад. Касри бужети давлатиро аз ьисоби дигар сарчашмаьои воридшаванда ба бужети давлатц (ыарзьои давлатц, вомбаргьои давлатц ва дигарьо) бартараф менамояд. Агар Жумьурии Тожикистон сиёсати дурусти фискалиро истифода намебурд, меъёри андозьоро тащйир надода харожотро зиёд менамуд, корхонаьо аз гаронии андозьо аз фаъолият боз мемонданд, истеьсолот тамоман аз байн мерафт ва сатьи бекорон зиёд гардида, иытисодиёт ба касоди мерасид.

Мувофиыи нишондодьо грантьо яке аз сарчашмаьои даромади бужети давлатц мебошад. Дар соли 2010 бинобар паст намудани мизони андозьо ва болоравии касри бужет ба миыдори 1%-и ММД афзудани грантьо 322754 ьазор сомониро дар лоиьаи бужети давлатц ташкил медиьад, ки он нисбат ба соли 2009 ба андозаи 115% зиёд шудааст. Дар лоиьаи бужети давлатии соли 2010 ыарзьои давлатц, ки аз ташкилотьои байналмиллалц ва дигар давлатьо гирифта мешаванд, афзудааст. Ин нишондодьоро дар сольои гузаштаи наздик дида мебароем. Дар соли 2008 ыарзьои давлатц ба 400983 ьазор сомонц ва дар соли 2009 ыарзьои давлатц 503233 ьазор сомонц буда нисбат ба соли 2008 25,5% зиёд аст. Аммо дар соли 2010, ин нишондод 818841 ьазор сомонц дар назар дошта шудааст, ки 63% нисбат ба соли 2009 зиёд мебошад. Лекин ыарзьои давлатие, ки ба ыисмати даромади бужети давлатц дохил буда ба соьаи энергетика ва наылиёт равона карда мешаванд дар се соли охир бо тадриж кам шуданд. Дар соли 2008 ба сектори энергетика ва наылиёт 728856 ьазор сомонц равона шуда бошад, он дар соли 2009 ба маротиб кам гардида ба 378529 ьазор сомонц расид ва ьоло дар соли 2010 бошад он ба 301275 ьазор ба наыша гирифта шудааст, ки он 41%-и нишондод дар соли 2008-ро ташкил медиьад. Чц тавре, ки ба мо маълум аст маблащгузорц дар соьаи энергетика дар соли 2010 ба ыарзьои давлатц вобаста набуда бо воситаи ыощазьои ыиматноке, ки аз жониби Ьукумати Жумьурии Тожикистон бароварда мешавад, таъмин мегардад.

Агар мо зиёдшавии ьажми даромадьои бужети давлатиро дар бадали чанд соли охир бинем, масалан ьажми умумии даромадьои бужети давлатц дар соли 2005 ба 824354 ьазор сомони баробар бошад дар соли 2010 бужети давлатц дар ьажми 6536799 ьазор сомони дар назар дошта шудааст, ки тафовути он нисбат ба соли 2005 беьад калон аст, яъне 7,93 маротиба зиёд аст. Агар чунин афзоишро нисбат ба соли 2001 дар бадали 10 сол бинем, 17,4 маротиба зиёд аст. Ин ьама аз истифодаи дурусти сиёсати фискалц шабоьат медиьад, ки Жумьурии Тожикистон гарчанде, дар сольои аввали истиылолият истифода набурда бошад, ьам лекин хушбахтона дар сольои охир «дарднок бошад ьам» истифода бурдааст, аммо низоми андоз, низоми бужетц ьоло ьам барои иытисодиёти бозоргонии ьозиразамон мутобиы нестанд. Он иститутьое, ки барои ьимояи ьамажонибаи субъектони иытисодї ватанц ба гуфтаи Григорий Явлинский «ьимояи соьибкорони бовиждон аз ьар гуна бевиждоньо; тобеъ будани системаи андоз ва назорати молиявц ба талаботи жамъият»,[3,с.4] ташкил карда мешаванд ба талабот жавобг= намебошанд.

Бо маысади бартараф намудани мухолифатьои жойдошта бо дигар соььои ыонунгузорц тащйиру иловаьо ба Ыонуни ЖТ «Дар бораи баыайдгирии давлатии шахсони ьуыуыц ва соьибкорони инфиродц» таьия гардида истодааст. Жиьати амалц намудани барномаи давлатии татбиы ва таьияи технологияи иттилоотию коммуникатсионц дар ЖТ, инчунин ташкили шабакаи ягонаи табодули маълумот дар назди Кумита КВД «Маркази барномасозии маъмурикунонии андоз» ташкил карда шудааст, ки он ба фаъолият ощоз намуда, фаъолияти он маьз ба ижрои ьамин корьо равона карда шудааст. Созишномаи сетарафа оиди доду гирифти маълумот доир ба воридоти андозьо байни Кумитаи андоз, Вазорати молия ва Амонатбонк ба имзо расид.

Мувофиыи назарияи андозбандц 3 шакли муносибатьо байни сатььои гуногуни ьокимият муайян карда шудааст, ки ыонунан муыаррар шуда метавонанд:

• андозьои гуногун (аз тарафи маќомоти марказии ьокимият аниы муайян карда мешавад, ьокимияти маьалли бошад, мизони андозро муайян мекунад, ки аз р=и он андоз ьисоб карда шуда, ба ьисоби бужети маьаллии аниы дароварда мешавад);

• мизоньои гуногун (шартьои асосии жорц кардани андоз аз тарафи маќомоти марказии ьокимият муайян карда мешавад, ьокимияти маьаллц бошад, мизони андозро муайян мекунад, ки аз р=и он андоз ьисоб карда шуда, ба ьисоби бужети маьаллии аниы дароварда мешавад);

• даромадьои гуногун (озодии ьокимияти маьаллц на он ыадар зиёд, чунки байни бужетьои сатьаш гуногун маблащи андози жамъшуда бо тартибе, ки аз тарафи ьокимияти марказц ё мувофиыи талабот ё мувофиыи дигар санадњои меъёри муайян мешавад, таысим карда мешавад).

Адабиёт:

1.Паёми Президенти Љумњурии Тољикистон ба Маљлиси Олї аз 15.04.2009. «Дар бораи сиёсати андозї барои солњои 2009-2010». сањ. 52.

2.Кодекси Андози Жумьурии Тожикистон. Душанбе “Шарыи озод” 2012

3.Ьамидов Ь.Ь. “Моьияти иытисодї ва ижтимоии андоз”Паёми донишгоьи давлатии ьуыуы бизнес ва сиёсати Тожикистон. “Мажалаи илмї-назариявц”. Хужанд - 2002

4.Григорий Явлинский, Лекция, прочитаная в Масковскоц Экономической Академии им.Г.В. Плеханова.27 мая 2007 года . Московская Международная Висшая школа Бизнеса

5.Курбатов А. «Вопросы применения финансовой ответственности за нарушение налогового законодательства», Хозяйство и право, 1995.

6.Паскачев А.Б. Налоговые потенциал экономики России—М.: Издательский дом «Мелап», 2001—С.215

7.Сердюков А.Э. Теоретические основы налоговой политики современной России. — Спб.: 2004. —С.55.

8.Статистический ежегодник Согдийский область-2010. С.233.

9.Мамрукова О. И «Налоги и налогообложения» -М, «ОМЕГО-Л» 2007 С. 147-148.

10.Юткина Т.Ф. «Налоги и налогообложение» Учебник-М.:ИНФРА-М, 2000 С. 410-411.

11.www. andoz.tj – официальный сайт Налогового комитета РТ.