ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫНЫҢ БИЛІК МӘСЕЛЕСІНДЕГІ РӨЛІ

Қазіргі кезде «батыр» сөзінің этимологиясы туралы әртүрлі пікірлер айтылып жүр. Жалпы бұл мәселеге ең алғаш көңіл аударған Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Л. Костенко сынды революцияға дейінгі оқымыстылар «батыр» сөзі түркі – моңғолдың «баһадүр»,- batur, багадур, деген сөзден шыққан, негізгі мағынасы ер жүрек, батыл дегенді білдіретінін көрсеткен. Революциядан кейінгі авторлар да осы тұжырымды толықтыра түседі. Кеңестік дәуірде жарық көрген кейбір сөздіктерде де «батыр» терминінің «batur» сөзінен шыққандығын және оның ел үшін жауымен сайысқан тарихи қаһарман, алып ер екендігі түсіндіріледі.

Еліміз егемендігін алғаннан кейінгі кезеңдегі зерттеушілер И. Ерофеева, А. Кушкумбаевтарда осы көзқарасты толықтайды. О.Сүлейменов өзінің белгілі «АЗиЯ» атты еңбегінде «батыр» сөзі – «буйтур», ботур, багатур деп талдау жасай келе, «буйтур» сөзіне «Буй-тағы, жабайы дегенді білдірсе, «тур» - өгіз, бұқа деген мағынада айтылады, осы екі сөз қосылып айбынды, күшті, бұқадай күшті дегенді білдірсе керек деген дәлелді тұжырым жасап өтеді. Қорқыт ата кітабінда «Дерсе хан ұғлы Бұқаш хан туралы жырмен» түйіндес болып келеді. Бұл жырда басты кейіпкер Дерсе хынның құдайдан сұрап алған жалғыз ұлының күшті бұқамен айқасып, жеңіске жетіп, осының нәтижесінде азан шақырылып қойылған аты өзгертіліп, бұқаны жеңген айбаты үшін Бұқаш деп өзгертілгені бізге жыр жолдарынан мәлім. [1, 69-73 б.]

Кейінгі ғалым зерттеушілердің басым көпшілігі батыр терминінің баһадур сөзінен шыққандығына шүбә келтірмейді. Мысалы, «XV-XVIII ғасырдарды қазақ халықтарының тарихына қатысты материалдардың» авторлары «қазақтар өздерінің қайтпас ерлігімен де, қуат күшімен де бүкіл әлемге таңылған халық» дей келе, ол халық арасында батырлықпен әжелден бар екенің айтады. В. М. Вяткин «батыр» сөзінің XVI ғасырға дейін, тіпті ертеден-ақ пайдаланып келе жатқаның, «егер ежелгі германдықтарда әскери көсем өзінің айналасына өзіне адал берілген жастарды жинаса, қазақтарда да батырлар ерекшеленіп, оның айналасында да адал берілген жігіттердің топтасатының тілге тиек етеді. Сондай-ақ «Қадірғали би Қосымұлы және жылнамалар жинағы» атты тарихи құнды еңбек авторлары Р. Сыздықова мен М. Қойгелдиев « баһадур» тұлғасы екі мағынада, біріншісі батыр, жүректі адам, екіншісі сол батыр адамға берілген атақты білдіреді. Сонымен қатар баһадур сөзі моңғол билігі тұсында феодалдық қоғамдағы әскери иерархияның титулы болған деп жазады. [2, 532-536 б.]

Жоғарыда қарастырылған ғылыми болжамдарды саралай келе, олардың бәрінің бір ғана пікір төңірегінде тоғысатыны даусыз. «Батыр» сөзі ежелгі баһадур сөзінен тарихи тамырын алса, негізінен жаужүрек, батыл, жауынгер сияқты ұғымдарды білдіреді. Ал пайда болу кезеңі – сонау түркі заманына саяры хақ. Расында да, V-VII ғасырларға жататын көне түркі жазбаларында нақ батыр деп берілмесе де, батырлық, ерлік істері жайлы көп жырланады. «Күлтегін» ескерткішінің кіші жазуында ер, елтебер, иамтар деген сөздер кездеседі. Ал бұл сөздердің мағынасына тереңірек бойлар болсақ, ер сөзі батыр сөзінің синонимі, елтебер сөзі – тарихтан шені сияқты берлген шен екен, ол негізінен ержүрек адамдарға берілген. Бұдан шығатын қорытынды қазақ қоғамындағы «батырлар институтының» тамыры терңде жатқандығы. Бұл бірдің пікірімізді В. Бартольдің «қазақтардағы батырлардың пайда болуы тарихы – исламның алғашқы ғасырларына сай келеді» - деген ойын одан әрі дәлелдей түскіміз келеді. [3, 10-11 б.]

Жоғарыда келтірілген ғылыми фактілер батыр сөзінің төркіні түркі заманынан бастау алатының дәлелдесе, қазақтың ауызша жыраулық фольклорі – «батырлар жыры» - батырлық Евразия көшпелі әлемінде орта ғасырлық кезеңінде де кенінен қанат жайған құбылыс екендігін дәлелдейді. Батырлық көшпелі қоғамының ерекше әскери-саяси институты болды деп айтуға толық негіз бар.

Батырлар көшпелі қоғамының әскери тәжірибесін, дәстүрін сақтаушы және оны келешекке дәріптеуші. Батырлар өздерінің әскери өнері арқылы келешек ұрпақты патриоттық сезімге, Отан сүйгіштік сезімге тәрбиелейді. Батыр ел үшін, жер үшін ұрыс майданында өлу үлкен мәртебе.

XIII-XV ғасырлар арасындағы моңғол үстемдігі тұсында, қатаң әскери-әкімшілік жүйеде де батырлардын орны ерекше. Шыңғыс хан әулиеті кезеңінің өз-ара қырғысқа толы аумалы-төкпелі кезеңінде де мемлекет қорғаныс ісінде де батырдың ролі зор. Шыңғыс заманының өзі түгелдей бір жауапкершілік заманы болғандықтан – бұл кезең батырлар институтінің өзінше бір әлеуметтік топ ретінде дамуының белгілі-бір сатысы болып табылады.

Үздіксіз әскери қақтығыстар мен ұдайы әскери қауіп жылдары болып есептелетін қазақ-жоңғар қатынастарының кезеңі XVII-XVIII ғасырларда әскери және саяси өмірде батырлар тобының көптеген пайда болуына әкеп соқты. Бұ кезеңді зерттеушілер «батырлар институтының» аса бір гүлденген шағы, «батырлар дәуірі» деп жазылып жүр. Бұлай деудін біздің ойымызша өзіндік себебі де бар сияқты. Себебі, тарихта аты белгілі батыр бабалар – Бөгенбай, Қабанбай, Малайсары, Райымбек, Сағынбай, Баян, Сары, Тәттібай, Барақ есімі тарих бетіне ене бастаған тұғын. [1, 69-73 б.]

XVIII ғасырда «батыр» сөзі екі түрлі мағынада қолданылған: біріншіден, батыр деп қарапайым халық арасынан шыққан – батыл, жауынгер, ержүрек адамды айтса, екіншіден жоғарғы тап, яғни хандар арасынан шыққан батырларды да атаған.

Жоғарыда айтып кеткеніміздей батырлар институты қоғамдық дамуында үлкен өзгерістерге ұшырап отырған. Ерте кезде батырлар белгілі бір руды, тайпаны басқарса, қоғамдық таптық жіктеліс туа келе батырлар феодалдана бастады. Осындай батырлардың әлеуметтік басымдылығы туралы Ш.Уәлиханов «Батыр қырғыздардағы ру басы, сұлтаннан кейінгі бірден-бір үлкен құрметті адамы, бұл ең беделді адам»-деп жазғанын Е.Бекмаханов өз еңбегінде айта келіп, XIX ғасырдың ортасына қарай қазақ байларының, сұлтандарының «батыр» деген атақты өз лауалымдарына қоса айтатынын жазған. Оған мысал, Есет батыр-би, Абылай ханның кейбір жағыдайда Абылай Баһадур хан деп аталуы. Қазақ қоғамындағы батырлардың жоғары шен екенін А.Семеновта дәлелдеп, -«жалпы қазақтарда но бес шен болған, соның ең жоғарғысы баһадур» деп жазады. Батыр шені мұрагерлікке қалмайды, ол жеке бастың батырлығымен келеді.

Көшпелі қоғам үрдісіндегі батырлар институты дегеніміз – халық арасынан шыққан әскери саяси институт. Бұл институттың халық арасында кеңінен қанат жаюы ең алдымен қазақ халқының төрт жағынан да үлкен қауіп ортасында орналасуы еді. Сол себепті де қазақ қоғамындағы батырлар институты жаудан қорғануда кәсіби дәрежеге жетті. Өзінің XVIII ғасырдағы қазақ қоғамына тән классикалық үлгісіне дейін батырлар институты бірнеше сатыдан өткен:

1. Рулық құрылыс кезінде-ру, тайпалардың әскер басы, көсемі болған.

2. Феодализм дәуірінде оларда феодалданып, қоғамдағы ақсүйектер табымен теңесе бастады.

3. XVII-XVIII ғасыр батырлар институтының гүлдену кезеңі. Яғни қазақ-жоңғар қатынастары кезеңі. Ұлт азаттық көтерілістің көптеп етек ала бастауы. Ал Қазақстан Ресей боданлығына енгеннен кейінгі кезеңде Батырлық өз мәнін жоғалта бастады.

Қоғамдық – саяси даму жағынан келгенде дәстүрлі қазақ қоғамы ішкі әлеуметтік топтардың ұйымдасу бірлігіне бейімделген еді. Бұл ретте әлеуметтік ұйытқы болған хан, сұлтан, би, рубасы ақсақалдар қатарында батырлардың да өзіндік орны бар. XVII-XVIII ғасырларда қазақ қоғамындағы ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен батырлар әлеуметтік саяси топ дәрежесіне жетілді, әрі, қалыптасу, күшею дәуірін бастан өткерді. Осы процесті М.Вяткин басқа түркі тілдес-өзбек, қырғыз, қарақалпақ халықтарында байқалмаған, тек дәстүрлі қазақ қоғамына тән құбылыс ретінде бағаланады. Бұл дұрыс көзқарас. Өйткені, Шыңғысхан жорығымен бірге тараған батыр термині басқа түркі тілдес халықтар мен кейбір еуропалық елдерде тек құрметті әскери атақ шеңберінен аса қойған жоқ. Ал, қазақтың кең байтақ даласындағы көшпелі өмір талабыбатырлардың саяси, әлеуметтік статусқа дейін жетілуіне алып келді. Әсіресе, дүрбелеңге толы XVIII ғасырдың басы елдің саяси аренасында және ішкі әлеуметтік өмірінде батырлардың үстем түсуімен ерекшеленеді. Тарихшы-ғалым Н.Г.Аполлова «1710 жылғы Қарақұм құрылтайы ел басына түскен ауыр жағыдайға байланысты батырлардың басым түскен жиыны болды» деді. Ең алдымен XVII ғасыр мен XVIII ғасырдағы дәстүрлі қазақ қоғамының саяси тарихына тән ерекшеліктер басты ықпал етті. Тынымсыз сыртқы жаугершілік соғыстар, көршілес елдердің агрессиялық саясатынан қорғану, ішкі тартыста ел бірлігін сақтап, ыдыратпау тәрізді күрделі мәселелердің қайнаған ортасында батырлар жүрді, шешуші роль атқарды. Сол себепті батырлардың мүддесімен дала элиталары –«ақсүйек» (хан, сұлтан, қожа) және «қарасүйек» (би, рубасы-ақсақал) өкілдері үнемі санасып отыруға мәжбүр болған. Көшпелі қоғам өмірінің негізгі тіршілік көздері әскери кәсіпке де тәуелді. Оның тетігі жоғарыдығы күрделі мәселелермен біте – қайнасып жатқандықтан батырлардың қызметіне деген сұраныс өте жоғары болды. Бұл барып, түрлі әлеуметтік топтардың ішінен батырлардың бірте-бірте институтциялануына алып келді. Батырлардың әлеуметтік сипатындағы ерекшелік осында. Мәселен би төре, төре би бола алмайды. Бірақ екеуі де жау жүректілігмен қоса ақылдылығымен батыр атана алады және айрықша құрметке бөлене түсті. Қазақ тарихында ел билеген ақсүйек-сұлтандар өз алдына, қарапайым халық ішінен би де батыр да бола алған тұлғалар көп. Бірқатар зерттеушілердің батырладың әлеуметтік сипатына күмән келтіруі де сол себептен болуы керек. Әлеуметтік деңгейге жете қоймаған, тұрмыстық термин ретінде бағалағандар да жоқ емес. [4, 172-175 б.]

Бекмаханов тұжырымдағандай XIII-XIV ғасырдағы аңызға айналған батырлар мен XVIII-XIX ғасырлардағы батырлар арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. Әуелгі баста, тек, құрметті атақпан, асып кеткенде, әскери қолбасшылық қызметімен көрінсе кейінірек, яғни, XVII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың бірінші жартысында батырлар азаматтық істерге тікелей араласты. Жалпы, деректемелік әдебиеттерде көбінесе батырлар рубасылық құқықтырды тартып алушылар рөлінде орын алған. Алайда, хан болсын, сұлтан болсын, би, рубасы ақсақалдар болсын барлығы да неғұлым батырлық атағымен әйгілі болған сайын соғұлым бұхара халыққа шынайы билеушілер ретінде танылды. Сондықтан да көбінесе ақылы ісіне сай батырлар рубасылыр билікке дала демократиясы арқылы жетті. Г.И.Спасскийдің деректері бойынша үш жүзге бөлінген 67 ру-тайпалық бірлестіктің жиырма бесінің билік басында батырлар болған. Елді билеу немесе ішкі әлеуметтік өмірдің қайнаған ортасында жүрген батырлар өзара әлеуметтік жіктерге бөлінді батырлар ішінен ұлыс, үлкенаймақ бөлігін қолына ұстап, әмір жүргізгендер де ру тайпа басшы деңгейінде де және жеке-дара азаматтар қатарында да болғандар бар.

Егер, бір ұлыс елді билеген рубасы – батыр бір жағынан экономикалық мүмкіншілігі мол болса, онда көшпелі қогғамдағы билеуші хан мен сұлтандардан да ықпалды болды. Мәселен, орыс бодандығын қабылдағаны үшін Әбілхайыр ханды өлтірмекші болған ру басы билерді тоқтатқан Бөкенбай батыр мен Есет батырдың беделін атап өткен жөн. Тіпті, қысыл-таяңда Әбілхайыр хан орыс елшісі Тевкелевке «Бізді бірден-бір құтқаратын адам Бөкенбай батыр» деп ашығын айтқан. Қазақ елбасыларынан ант алған В.Н.Татищевтің орта жүзде Жәнібек батыр мен Найман Шүрен батыр, Кіші жүзді табын Бөкенбай батыр ханнан да өткен беделді деуі сондықтан. Және «Батыр болып бай болса патшадан несі кем» деп халық қалт айтпаса керек. Бұндай деңгейге әрине батырлардың барлығы бірдей жете бермеді. Негізінен алғанда көпшілік батырлардың қоғамдағы мәні алар орны әскри өмірде сондай-ақ ханға немесе ықпалды сұлтанға жақындылығымен анықталады. [5, 194-206 б.] Оларда жеке бастарының айрықша қасиеттері арқасында алған биліктен өзге билік болған жоқ. Биде сондай. Түптеп келгенде, би мен батыр көшпелі қоғамда әлеуметтік қызмет ету жағынан егіз қозыдай қатар жүрді. Билер азаматтық істердің көсемдері болса, батырлар хандықтың әскери ісін жүргізіп отырды.

Қоғамдық даму мен бірге кемелдену процесінен өткен батырлардың азаматтық істерге араласуын әлеуметтік сипатының бір қыры ретінде қарастырсақ негізгі қыры, ең басты ерекшелігі дәстүрлі қоғамда олар тек әскери тәртіппен айналысты, қазақ хандығында тұрақты армия болмағанмен, күнделікті ас ішкенмен бірдей соғыс оты тұтанғанда, әр ру, әр тайпа, әр ұлыстың батырлары өз жасақтарымен бірігіп жауға соққы берудің жолдарын қарастырды. Соғыс тәсілдерін ұйымдастыру, қалың қолға басшылық жасау батырлардың міндетіне жатты. Ж.Артықбаевтың пікіріне иек артсақ, белгілі-белгілі батырлардың әрбіреуінде жасақ саны он мыңнан асып жығылған. Жалынды ақын, жаужүрек батыр Махамбеттің «сан шерулі қол болса батырлар болар ағасын» деген зерделі сөзі ойға оралады. Әсіресе жүз жылдан астам уақытқа созылған қазақ-жоңғар батырларының қоғамдық-әлеуметтік қызметін шыңдай бекіте түсті. Тарихта үлгілі іс-әрекеттерімен қалған батырларды тізіп жату мүмкін емес. Оларды талай-талай ақын жыраулар өз шығармашылығына арқау қылғанын білеміз.

Әдебиет тізімі:

1. Даутбекова М. Қазақ қоғамындағы батырлар институтының тарихи бастаулары //10 лет независимости Казахстана. – А., 2001. – Т.2. 154 б.

2. Тілепов Б. ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Қазақ мемлекетінің саяси құрылымы және билік институттары//Қазақтың ата заңдары Құжаттар, деректер және зерттеулер.– Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 2 Т. – 636 б.

3. Тоғысбайұлы Б. Еңсегей бойлы Ер Есім: Есім хан туралы деректер // Парасат. – 2004. - № 6. – 6, 132 б.

4. Құлтаева А.Ж. ХҮІІІ ғ.ғ. қазақ қоғамы және билер институтының зерттелуі //М.Х.Дулати атынд. ТарМУ хабаршысы. Табиғатты пайдалану және антропосфера мәселелері– 2005. - № 1. – 456 б. – Библиогр.: 10 атау.

5. Апполова Н.Г. Хандық биліктің жағдайы және Тәуке ханның «Жеті жарғысы» //Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – Т.4. – 500 б.

Научный руководитель: к.и.н. доцент Бикенов А.Х.