ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ДӘУ МЕН АЙДАҺАР БЕЙНЕСІ

Орта Азия, Түркия, Иран, Ауғанстан түркі халықтарының мифологиясында бір-біріне өте жақын, бір-бірін жиі қайталайтын ұқсас сюжеттер молынан кездеседі. Мұның өзі түркі халықтарының түпкі ата тегі бір жерден шыққандығын дәлелдейді. Мифологиядағы кейіпкерлердің ортақ болуын анықтау үшін сол халықтың генетикасын, ежелгі дәуірдегі наным-сенімін салыстыра қарап, айырмашылығын, басты ерекшеліктерін айта аламыз. Мифология саласының өзі – алғашқы қоғам дәуірінде өмір сүрген адамзат баласының наным-сенімдерінен бастау алған туындылар.

Зерттеу барысында түркі халықтарының мифологиясында кездесетін Дәу мен Айдаһар сияқты кейіпкерлердің шығу тегіне тоқталайық.

Дию (дәу) – түркі мифологиясында жиі кездесетін мифологиялық кейіпкерлердің бірі. Ежелгі үнді-европа халықтары мифологиясында дию құдай бейнесінде суреттеледі. Мәселен, бұл сөз «daіva» (түптөркіні dіu – «жарық беру, сәуле түсіру», «аспан») деген түбірден туындаған. Кейіннен, нақтырақ айтқанда б.з.б. ғасырда иран патшасы Ксерокс диюға қарсы үкім шығарып, Ахурамазда (Заратуштра) культін халыққа дәріптейді. Сол себептен де «Шахнамада» парсы батыры Рүстем диюға қарсы күресуші қаһарман ретінде сомдалады. Осындай өзгерістердің салдарынан дәудің жағымсыз тұлғасы қалыптасады да, біртіндеп парсы тілінде «dіv – жын-шайтан, қаскөй күш, құбыжық, нақұрыс» деген мағынаға ие болады. Тәжіктерде «сафед–дәу», яғни ақ дәу мейірімді, ал қара дәу қаскөй күш. [1, 258] Алғашқы қоғам дәуірінде өмір сүрген адамзат баласының ұғымында кез келген мекеннің, таудың, даланың тоғайдың, орманның, көлдің, т.б. өзіне тән киесі, сол жерді қорғаштап жүретін өз құдайлары бар деп түсінген. Мифологияда кездесетін дәулер сол кездегі адамдардың ұғымындағы әр мекеннің, жердің иесі, ұсақ құдайлары болып есептелген.

Түркі мифологияда басты кейіпкер белгілі бір себептермен алыс сапарға шығады. Жүріп келе жатып жапанда, елсіз-сусыз жерде тұрған бір сарайға кездеседі. Ол сарай жалғыз көзді дәудің сарайы болып шығады. Немесе жігіт жердің астына түседі, оған жер астында тағы да дәулер кездесіп жолыына кедергі жасайды. Сол кездегі адамдардың түсінігі бойынша өздері білмейтін, адам аяғы баспаған жерлерде, сол жердің иесі, құдайлары немесе дәулері мекен етеді деп сенген. Мифологияда ол мекенге басқа жақтан адам келсе, дәулер оны исінен-ақ сезіп, жетіп келіп: «Бұл жерден адам исі шығады» дейді қазақ ертегілерінде.

Қазақта дәу ертекте кездеседі, ол алып денелі, жалғыз көзді, кейде екі басты, үсті түкті құбыжық кейпінде, демек оның бойында хаостың қалдығы бар. Ол ертегіде әйелдерді ұрлайды, оны зорлықпен иеленіп отырады, иен таудың үңгірінде өмір сүреді, адамның етін жейді, қара күштің иесі, аңғал, сонымен бiрге адамға жат әрекетке баратын қатігез кейіпкер. Кейде өзінен әлдеқайда әлсіз кейіпкерге алданып, оның қызметшісіне айналады. Мысалы, Қаңбақ шал диюмен сайысып, оны өзіне бағынышты етеді. Қазақ ертегілерінде немесе түсінігінде дию соншалықты қаскөй күш ретінде суреттеле де бермейді.

Парсыларда дию – керісінше зұлымдықтың иесі, оны парсылар дүлей-күш қаскөй ретінде бейнелейді. Тәжіктердің ұғымында қара дәу – қаскөй күш, ол адамдарды жадылап, ақ жолдан тайдырады. Сол себептен де тәжік бақсылары дәуге қарсы әрекет ететін магиялық шаралар өткізеді. [2, 147]

Шамандық мифологияда дәулерден бақсының өзі қорқатындығы және Көрқаптан бейнеде келіп, түрі сұсты, айбатты екендігі айтылады, тіпті олардан адамзат баласы қорқады деген сенім болған.

Ал башқұрттар мен Қазан татарларында «дию-пері» демонологиялық кейіпкер болып табылады. Олардың түсінігінде дию-пері жер астында, терең судың түбінде өмір сүреді, адамдарды есін адастырып ұрлап әкетеді, үйленеді, кейде үйіне қонақ етеді, ас береді. Дию-пері әртүрлі пішінде болады, негізінен адам келбетті, олар дастарқан жайғанда «бисмиллә» деп қалсаң, ұсынған тамағының бәрі жылқының құмалағына айналады да, өздері зым-зия жоғалып кетеді-мыс. Сонымен бірге башқұрт мифологиясында дию-пері желдің иесі, адам секілді тіршілік етеді-мыс. Башқұрт халқындағы «Кузы-Курпес, Маян-Хылу» эпосында тағы бір дию-пері деген жаны берік мақұлық кездеседі, оның тек қана өкшесін жаралап өлтіруге болатын көрінеді. [3, 18-22 ]

Шындығына келгенде, дәу сөзінің өзі – Европа мен Азия халықтарының көпшілігінде кездесетін жалпы атау. Соған қарағанда бұл ұғым ең ежелгі адамдардың санасында пайда болған болса керек. Бұл сөзді нақты бір халықтың меншігіне теліп қарау немесе бастапқы мағынасын бір халықтан іздеу қиынға соғады. Алайда, арий тайпалары мен сақ, ғұн тайпалары Орта Азия мен Қазақстан жерінен көшпей тұрған кезінде, сол жерді мекендеген тайпалардың ішінде пайда болған болуы мүмкін. Ол жағын кейінірек сөз ететін боламыз. Ал, «Дәу» сөзі түркі халықтарында дәу деп, кейде дию деп айтылса, ол басқа халықтарда былайша айтылады. Мысалы, Авестада daeva, пехлева тілінде dev деп, ежелгі түркі тілінде deva болып айтылады. Барлығының да бастапқа мағынасы құдай дегенге келіп саяды. [4, 341]

Парсы халқының атақты ғалымы Әли Акбар Деһхода осы дәулер жайында мынадай түсініктер келтіреді: «Дию-шайтан мен ібілістің бір түрі. Бұл сөз (дәу) ежелгі арийлықтардың құдайларының тобынан бөлініп шыққан. Кейін заратуштра дүниеге келіп және Ахура Мазда белгілі болған соң, ескі дәуірлердің құдайлары тура жолдан тайдырушылар немесе адастырушы шайтан деп ұғындырылған. Алайда «дию» сөзі (дәу) ирандық тайпалармен тығыз қарым-қатынаста болған түркі мен европаның көпшілік халықтарында сақтала білген. Мысалы, deva түркілерде әлі де құдай мағынасында қолданылады. Devs – латындардың құдайларының аты. Zevs - гректерде үлкен құдайларының аты екені белгілі. Diev – сөзі француздарда да сол мағынаны береді» [5, 193]

Кейін адам санасы дами бастаған уақытта, табиғаттың тылсым күшін ұғынып, өз-өзін тани бастағаннан кейін, сол ескі сенімдегі дәулер енді өз қуатын жоя бастаған. Ескі түркі мифологиясында тау мен тасты көтеріп жүрген дәулер батырға көмекке келсе, одан кейінгі мифологияда батыр дәумен алысып, оны жеңіп мұратына жеткен. Бертін келе қоғам дамығаннан бастап қалыптасқан мифологиясында, дәу Қаңбақ шалдан жеңіліп жүрген ақымақ, жарым ес кейпіне түсіп, тек қара күшінен басқа ештеңесі жоқ бейшара ретінде алынып, ажуа мен күлкіге қалады.

Көптеген халықтардың мифологиясында жиі ұшырасатын кейіпкердің бірі – айдаһар. Айдаһар мифтік ғаламдық жылан образымен шендестірілген, бұлар бірінің орнына бірі қолданыла береді. Жылан мен айдаһар іс жүзінде синонимдер ретінде түсініледі. Айдаһар мифологияда үш дүниенің зооморфты сипатын жинақтаған, ол — жылан, төменгі, су дүниесінің өкілі; ол — қанатты, жоғарғы дүние өкілі; оның басы мен аяқ-тырнағы жыртқыш аңдікі, ол орта дүниенің өкілі, яғни үш мақұлықтың сипатының бірігуінен құбыжық бейнесі шыққан. Ертегілік айдаһар — зұлым кейіпкер, бұл Иран, араб түсінігіндегі "айдаһар" сөзіне толық жауап беретін образ. Ал "айдаһар" атын иеленген ежелгі түркілік, өз атауы ұмытылған "басқа айдаһар" образы да қазақ фольклорында сақталған. [6, 78] Ғалым С.А.Қасқабасов «Айдаһар дегеніңіз – түптеп келгенде ғаламат алып жылан» деп айтқанындай, түркі мифологиясында айдаһардың ерекшелігі сол, ол «алып жылан» түрінде кездеседі. [7,142]

Әрине, кей ертегілерде оның халықаралық мотивтерде кездесетіндей сумен қатысы бар. Мысалы, әйел бейнесінде құбылып жүріп, жігітке үйленеді, шөлге шыдамсыз, түнде тұрып ап, үйдің шаңырағынан мойынын созып, өзеннен су ішкендігі айтылады.(«Айдаһар»). Кейде ысқырып, аспаннан жаңбыр жауғызады. («Айдаһар қатын»). Шөлден қаталап жарылып өлгенде күн бұзылып, жаңбыр жауып кетеді.(«Арғы мерген»). Әрине, бұл сюжеттер диқаншы, отырықшы халықтарда кездесетін айдаһарды жауын-шашын, су иесі деп түсінетін ұғымның бізге ауысқаны деп те түсінуге болады. Негізінде, басқа халықтарда атап айтсақ, Қытай, Үндістандықтар, Египеттіктер, Ирандықтар айдаһарды ұшатын қанаты бар, аузынан от шашатын, сирағы бар мақұлық кейпінде елестетеді. Ал, түркі ұғымындағы айдаһар алып жылан бейнесінде кездеседі.

Прототүркілер жыланды және жылан бейнесіне шыққан айдаһарды қадірлеген, оған тағзым етіп, тотем, рух-ие деп санаған. Бұл — ежелгі прототүркі — дравид-элам, шумер дәуірінің бірлігінен қалған сенім. Өйткені ирандықтар мен алғашқы үнді-арийлар жыланға құрмет жасамаған. Сақ- скифтерде де жылан — айдаһар культінің болғанын жылан-қыз образымен қатар скиф-сарматтардың әскери тулары жөніндегі ежелгі мәліметтері арқылы көруге болады. Олар мата қиындыларынан құралған алабажақ түсті (Алаштың ала туын еске түсір) жалау жасаған, үш бұрышты ұзын жалау жел кернегенде желбіреп, алабажақ жылан не айдаһарша ирелеңдегендей әсер қалдыратын болған. Л.Гумилев Иранды басып алып, Парфия империясын құрушы пардарайлар дейді [8, 296]. Массагеттердің сенімі жағынан парсылардан айырмашылығы — олардың жыланға тағзым салтының болуы деп көрсеткен. Міне, осы жылан культінің болу-болмау мәселесін анықтау сақ-скифтердін де. сарматтар мен дай-массегеттердің тілдік-этникалық сипатын ашуға жәрдем беруі де мүмкін. Сонымен, арғықазақ мифологиясындағы жылан-айдаһар — тотем, ата-баба рухы, аруақ, көмекші образы [9, 145].

Ол Қорқыттың ажалдан қашуы туралы айтылатын аңыздарда да ұшырасады. Қорқыт өмір бойы ажалдан қашып, ең соңында Сырдарияның үстінде қобыз тартып отырғанда ажал жылан ретінде келіп шағып өлтіреді. Ислам дінінің қасиетті кітабы Құранда адам жанын алушы періштенің аты - Әзірейіл. Құран хикаяларында Адам ата мен Хауа ананың жұмақтан қуылуына себепші болғандардың бірі – жылан. Жылан Ібілістің азғыруына еріп оны өз денесімен жасырып жұмаққа алып келеді. Ібілістің арбауына түскен Адам ата жұмақтан қуылып жерге түседі. Ендігі жерде адамзат баласы жұмақтағыдай мәңгілік жасайтын қасиетінен айрылып, ажалды пендеге айналады. Жер бетін топан су басқанда Нұх пайғамбардың кемесін тышқан кеміреді, кеме суға бататын болған соң жылан келіп тесікке оратылып жатады. Осы қызметі үшін пайғамбардан дүниедегі ең тәтті қан кімде болса соны маған бересін деп шарт қояды. Қарлығаштың көмегінің арқасында адам ажалдан құтылады. Мұнда да адамға тікелей болмаса да жанамалай ажалтөндіруші, дұшпандарына көмектесуші ретінде жылан бейнесі қылаң береді. Мұса пайғамбардың аса таяғы жыланға айналып, өздерінің сиқырын көрсетпек болған сиқыршылардың жыландарын жалмауы, сөйтіп діннен безген кәпірлерді Мұсаның тәубаға келуінде де жылан үрей туғызушы, ажал символы ретінде көрініс табады.

«Ажы» сөзінің шығу этимологиясын талдаған ирандық ғалым доктор Мавхаш Вахед Дуст былай дейді: «Үнді мифологиясындағы «Захак» сөзінің шығуы. Арий тайпаларының ішінде «Нага» атты ру бар. Олар кезінде Дитеһа мемлекеті құрамында болған. Нага сөзі «наг» деген түбірден шығады, оның парсыша мағынасы «жылан» дегенді білдіреді. Үндістандағы Ассам штатында тұратын халықтың басым көпшілігі әртүрлі жылан кейпіндегі киелерге табынады. Сол себепті де бұл терминнің шығуы барлық жағынан алғанда жыланға табынушы мағынасында сипатталады. Үнді мифологиясында былай дейді: «Нагалар Брахманың балалары және олар арий тайпасынан шыққан, нагалар бірнеше руға бөлінеді, олардың кейбірі мыналар: Такшак, Ахи т.б. Такшак руының (Taksaka) атына орай такшак сөзі жылан нәсілінен дегенді білдіреді. Көшпелі моңғол елінің тошарыс «Tocharis» және Такуир (Takuir) тайпалары да осы жылан сөзінен алынған, сонымен бірге Түркістан елінің аты да осы Такур «Takuir» тайпасынан келіп шыққан. Такшактардан бөлек күш-қуаты орасан күшті тағы бір тайпаның аты – «Аһи» деп аталады. Ол «ажи» (аси, ази) сөзінің өзгерген түрі. Ажи тайпасының негізін қалаушы патшаның аты Веретра (Viritra) оның лақабы Дахак болған. Дахак шағатын әрі қорқынышты жыланның бір түрі» [10, 162].

Иран ғалымының пайымдауынша, жалпы түрік атауының өзі жылан деген сөзден келіп шығады. Қазақтың атақты ғалымы, академик Ә.Марғұлан қазақ даласынан жазып алынған мифте мынадай дерек келтіреді: «Түймекент пен Тас-Ақыр сарайы туралы ерте қазақша жазылған бір кітабын тауып алған аяулы ғалым А.А.Диваев кітапты жазушы Тастөбе болысында бір қыстақта тұратын Тәуке молда Нұрабаев деген кісі бұл кітапқа А.А.Диваев, В. Н.Андерсонмен қосылып түсініктеме жазып, қазақ текстін орысша аудармасымен қосып, Н.Ф.Катановтың алғысөзімен Казань университетінің журналында басып шығарады. Нурабаевтың аңызы бойынша, Алаңғасардың шын аты Ажы. Ол орасан ұзын бойлы болған. Жер жүзін топан суы қаптағанда, ол Ажының тізесінен аспаған. Аңыздың баяндауынша, «Бұрынғы заманда Алаңғасар атты бір дәу болыпты, оның Арсалаң Алып деген баласы бар екен» [11, 361]. Алайда, қазақ арасындағы аңыз жылан туралы емес, Ажы атты дәу туралы болып отыр. Бұл аңыз Геродоттың исседондардың арғы жағында жалғыз көзді аримаспалар өмір сүреді деген скиф аңызын еске түсіреді.

Түркі халықтарына ортақ шығарма «Оғызнаме» дастанында да дүниеге келген Оғыздардың аяқтары өгіздікіне ұқсап тууы да сол наным-сенімдермен байланысты болса керек. Сол сияқы жыланға табынушы тайпалардың да өмір сүргендігін тарихтан білеміз және олар қазірде біраз бар. Айталық, мұның іздері Қытай мифтерінде көбірек сақталған. Негізінен, өгізге табынушы тайпалар біртіндеп зороастризм дінін қабылдай бастаған. Бұған қарсы болған жыланды кие тұтатын Қараман тайпалары оларға қарсы ұдайы соғыс жариялап отырған. Ымырасыз күрес кейін тарихта өз ізін қалдыра білді. Осындағы Қараман тайпалары Орта Азия жерін мекендеген болатын.

Дегенмен «ажы» туралы деректер қазақ мифологиясында да ұшырасатындығын көреміз. Ғалым Ә.Қоңыратбаев Толстовтың кітабына сүйене отырып былай дейді: «Бұл сюжеттерде Қараман дию (дәу) делінген. Ол Хома шарабын ішіп, сиыр сойған. Синдбад көпірінен өтіп, от тәңірісі Заратуштраны өлтірген. Сөйтіп жалғаншылар еліне қосылған. Онысы Матриархат культі болмақ. Қазан, Бадашт зәрдушт дінін тұтынған. Толстов Қарапан-Караман, Сарман-шаман сөздері түбірлес. Капур-Карп-қимар – Бабыл тәңірісі, олар бес руға бөлініп, жыланға табынған. Осыдан керм-керемет, құрт, серп (жылан) сөзі шыққан дейді. Толстов Зардушті өлтірген – Тұр – Братарвахш түрік тектес ел, Тұран аты содан туған, Бахш-Сияуш атында бар. Бахш – Окс (Әму) атымен ұқсас, Карапандар жыланға табынған, бұл Сыр бойында туған, зороастра аңызының бірі болу керек депті... Страбон Қарапандарды Каби-идаи-дактил (бес саусақ) елі, олар жыланға табынған дейді. Кіші Азия икондарында жылан суреті көп кездескен. Мұндағы дактил-идаи деп отырғаны ертедегі адайлар» [12, 141–142].

Бұл келтірілген деректерді саралай келіп, зороастризм діні кеңінен таралуына дейін көптеген халықтардың жылан культіне табынғандығын көреміз.

Көптеген Евразия континентіндегі халықтардың мифінде айдаһар мен жылан жағымсыз кейіпкер ретінде көрінсе, түркі, монғол және қытай мифтерінде керісінше, жақсы жағынан көрініс табады. Мысалы, Қытай мифологиясында айдаһардың алатын орны үлкен. Оның әлемді жаратушы құдай деңгейіне дейін көтерілгендігі белгілі. Хакас, Тува халықтары да жыланды киелі аң ретінде қорғаштайды. В.Я.Бутанаев хакастарда сақталған мынадай мифтік әңгімені баян етеді: «В хакасской мифологии среди пресмыкающихся особое внимание заслужили змей (чылан). По отношению к ним применями иносказания: «узун хурт» – длинный червь, «сойлаас» – извивающийся и др. Хангорцы остерегаются змей. Согласно легендам, когда-то многочисленный хакасский сеок «аара» был истреблен змеями за враждебное отношение к пресмыкающимся. Сумел спастись только один благородный представитель этого рода, который по Совету царя змей обтянул свою юрту пестрым арканом. С тех пор для защиты от змей хакасы вокруг юрты натягивали пестрый архан из белой и черной шерсти [13, 71].

Ежелгі Қытай елінің мифологиясында жыланды құдай деп, жаратушы ретінде табынғандығы айтылады. Буддизм ілімі Қытайға тарағанға дейінгі дәуірде, қытайлықтардың тотемдік культі жылан болғандығын байқауға болады. Жыландардың шабуылына ұшыраған «аара» тайпасы да кезінде жыланға табынған көршілес тайпалардың шабуылынан кейін жылан культін қабылдағандығын көрсетеді. Жалпы көшпелі түрік-моңғол халықтарының барлығы дерлік киіз үйдің сыртын ала арқанмен буады. Этимологиялық жағынан алып қарағанда да «аара» мен «аза», «ажа» сөздерінде жақындық бар екендігі көзге түседі. [14, 247]

Тува жұртының шаман бақсылары өздерін «аза» атты киелі рухтан тарайтындығы туралы аңыз таратады. Азаны көзімен көрген бақсылар ерекше қасиетке ие болады деп сенген. Ол турасында былай дейді: «Чырык чер кырында аза бар болбайн канчаар. Хамнарның бир кончуг алғаныр чувези аза болгай. Азаны мен көөр кижи мен. Аза кижи болганга козулбес. Аза мээң караамга кижи дурзулуг бооп көстүр чүве. Азаның кол чоруур черлери-кыйыг черлер, орук белдири, эрги чевеглер чаны, кызыл элдер баары, арт кыры, кежиг аксы болгаш эрги хонаш болгулаар» [15, 162].
Аудармасы: «Жарық жер бетінде аза әзелден бар. Азаның атын тувалық бақсылар аса бір сүйіспеншілікпен мадақтайды. Мен өзім азаны көремін. Алайда, ол кез келген адамның көзіне көрінбейді. Менің алдымда ол оғаш адамның кейпінде көрінеді. Азаның сүйікті орындары – бөктер, жолдың торабы, ескі молалы жерлер, қызыл жарлар, асулар, өткел мен ескі қоналқалар».

Өзбектер арасында тараған магия жайында И.Жабборов былай түсіндіреді: «Барлық шығыс халықтарында, соның ішінде өзбектерде де сөз және өткір көзге байланысты сиқырлық ежелден тараған және қазіргі күнге шейін күшін сақтаған магия түрлерінің бірі. Адам өзінің сөйлеу барысында сөзінің сиқыр-жады құдіретіне дәйім сеніп келген. Ежелден сөз магиясына сенген өзбектер өзін сал не ауру сезінсе немесе қақалып, сүрініп кетсе, жолы болмаса, кедергіге ұшыраса – барлығын табиғаттан тыс әрекет, жаман көз не қарғыс сөз құдіреті деп біледі... Заманымызда кең тараған экстрасеанстар да сөз магиясын зор негізде пайдаланады. Асылында Құран оқу немесе тілек айту да сөз сиқырымен байланысты» [16, 245].

Демек түркі тайпалары ішінде «аза» атты киелі күштің өмір сүргендігін көреміз. «Айдаһар» түркі халықтарында да болғандығы турасында зерттеуші С.Қондыбайұлы былай дейді: «Айдаһар (аждаһа) сөзінің дей-түркілік этимологиясы: мұндағы «ажи» сөзі «жылан» «жылан-баба, әже» дегенді білдірсе, «даһ» сөзі (tang праформасынан өрбіген) «бастапқы тіршілік көзі, тіршілік иесі, тірі пенде» немесе «тіршілік, өмір беруші» дегенді білдіреді, яғни Айдаһар – «Барлық жанды жаратушы, тудырушы баба, әже, «жылан-баба» дегенді білдіретін сөз. Бұл тұрғыдан қарағанда, дей-түркілік «Айдаһар» (Аждаһа, Ажи-Даһ, Ажи-Дан) – тіршілікті жаратушы, тәңіриелер мен адамдардың, жалпы тірі мақлұқтардың арғы, түпкі бабасы, «Ұлы Ана» категориясына кіретін мифтік тұрпат» [9, 312].

Қорыта айтқанда, түркі мифологиясы халықтың рухани әлемін танытып, жалпы адамзаттық дүниетанымның кең шеңбердегі ауқымының көрінісі ретінде ұрпақ санасына орнығып отырды. Фольклорды халықтың рухы деп танысақ, мифология – сол халық рухының тынысы. Фольклорлық жанрлардың барлығы дерлік мифтік ұғым-түсінікті өз бойына сіңіріп, тұтастай халықтық танымға негізделді. Бастапқы кезде таза түсінік күйінде болған мифтер уақыт өте келе фольклорлық шығармаларға кіріп, танымдық, идеялық-көркемдік мақсатқа қызмет етті.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Брагинский И.С. Из истории таджикской и персидской литератур. Москва: Наука, 1972. 524 с.

2. Бертельс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. Москва: Наука, 1960. 556 с.

3. Бердибаев Р. К вопросу о казахско-башкирских фольклорных связях. – В кн.: Литературное наследие народов урало-поволжья и современность. Уфа., 1980, с. 18-22.

4. Авеста. Кохнтарине сурудхае Ираниан (Авеста. Ирандықтардың көне гимндері). Теһран: Марворид, 1998. 1-2 том. 962 б

5. Лұғатнаме-е Деһхода. Тегеран. Данешгаһ-е Теһран, 1994. 4-том, 886 б.

6. Краткая история литератур Ирана, Афганистана и Турции. Ленинград: ЛГУ, 1971. 119 с.

7. Қасқабасов С.А.

8. Көне түріктер/ Л.Н Гумилев; ауд.:Ә.Жұмабаев, П.бейсенов.- Алматы: Білім, 1994.- 480б.

9. Қондыбай, С. Арғықазақ мифологиясы Алматы : Дайк - Пресс, 2004.

10. Махваш Вахед Дуст. Фирдоусидің «Шахнамасындағы» мифологиялық кейіпкерлер. Тегеран: Сороуш пресс, 2000. 500 бет.

11. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Ғылыми-зерттеу мақалалар. Алматы: Жазушы, 1985. –468 б.

12. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және Түркология. Алматы: Ғылым, 1987. 368 б.

13. Бутанаев В.Я. Бурханизм тюрков Саяно-Алтая. Абакан: Издательство Хакасского Гос.унив-та им. Н.Ф.Катанова, 2003. –260 стр.

14. Литература древнего Востока. Иран. Индия. Китай. Москва: МГУ, 1984. 350 с.

15. Монгуш Кенин-Лопсан. Мифы тувинских шаманов – Тыва хамнарның торулгалары. Научно-популярное издание. Кызыл: «Новости Тувы», 2002. 544 стр.

16. Жабборов И. Узбек халқы этнографиясы. Тошкент: Уқутувчи, 1994. 320 б.